Türkçenin Sesleri ve Özellikleri

GÜNLÜK PLÂN
Dersin Adı : Dil ve Anlatım

Sınıf : 9-A,G,M,N

Ünitenin Adı –No : Ses Bilgisi-Yazım Kuralları ve Duraklama

Konu : Türkçenin Sesleri ve Özellikleri

Önerilen Süre : 40’+40’

Öğrenci Kazanımları (Hedef ve Davranışlar) :
*Türkçedeki ünlü ve ünsüzlerin özelliklerini belirler.
*Ünlü ve ünsüz uyumları ile ilgili kurallara uymanın önemini kavrar.
*Yazarken ve konuşurken ünlü ve ünsüzlere ilişkin ses olaylarıyla ilgili kurallara uyar.

Öğretme, Öğrenme Yöntem ve Teknikleri : Soru-yanıt, beyin fırtınası, sorun çözme, inceleme, uygulama.

Kullanılan Eğitim Teknolojileri, Araç Gereç ve Kaynakça : Ders kitabı, Türk Dil Bilgisi (Tahir Nejat Gencan), Türkçe Sözlük (DD), Üniversiteye Hazırlık Kitapları

Öğretme ve Öğrenme Etkinlikleri :

*İlgi çekme-Güdüleme : “Dildeki seslerin özelliklerinin bilinmesi bizlere ne yarar sağlar? Dildeki seslerin yazılışı ve söylenişi sırasında bazı kurallara uyuluyor mu? Sesler arasında bir uyum var mıdır? Dilimize yerleşmiş sözcüklerin Türkçe olup olmadığını anlayabilir miyiz?” gibi sorularla derse başlanır.

*Gözden geçirme: Anadilinin seslerinin özelliklerini tanıyan kişinin anlatımı, anlayışı ve söyleyişi diğerlerinden daha güçlüdür.İşitsel dildeki seslerin yazıdaki görsel karşılılıkları osmanlıca harf denir. Abecemizde dilimizdeki seslerin karşılığı olarak 29 gösterge vardır.

Türkçe sözcüklerde ünlü uyumu vardır.

Türkçe sözcüklerin başında çift ünsüz bulunmaz.

Türkçe sözcüklerin kökünde aynı iki ünsüz bulunmaz.

Türkçe sözcüklerde j,h,f ünsüzleri bulunmaz

Türkçe sözcükler b,c,d,g ile bitmez

Türkçe sözcüklerde uzun ünlü bulunmaz

Türkçe sözcükler m,n,r,v,z,c,f,h,j,l ünsüzleri ile başlamaz.

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz

Türkçe sözcüklerin sonunda çift ünsüz bulunur, l,n,r ünsüzlerinden sonra p,ç,t,k ünsüzleri gelebilir.

*Derse Geçiş : Ses, gösterge , abece, seslem, sözcük terimlerinin anlamları üzerinde durulur.

Ünlüler ve Özellikleri :Ses yolunda bir engele uğramadan çıkan sesler ünlüdür. Lâtin kaynaklı Türk Abecesinde 8 ünlü vardır.

Çıkış yeri ve dilin durumuna göre:
a)Kalın ünlüler (a, ı, o, u)
b) İnce ünlüler (e, i, ö, ü)

Dudakların durumuna göre:
a) Düz ünlüler (a, e, ı, i)
b) Yuvarlak ün.(o,ö, u, ü)

Ağzın açıklık durumuna göre:
a) Geniş ünlüler (a, e, o, ö)
b) Dar ünlüler (ı, i, u, ü)

*Türkiye Türkçesinde uzun ünlü yoktur. Yabancı kaynaklı sözcüklerde vardır. (Numune, adalet, şive)

Ünsüzler ve Özellikleri: Ses yolunda bir engele uğrayarak çıkan sesler ünsüzdür. Lâtin kaynaklı Türk Alfâbesinde 21 ünsüz vardır.

Türkçe sözcüklerin sonlarında b,c,d,g bulunmaz. Bazı sözcüklerin karıştırılmaması için kullanılır. Hac, ad, od, yad,…

Sessizler ses yolunda bazı engellere uğrayarak ağzımızdan çıkar.Sessizlerin gırtlak ve dudaklar arasında boğumlandığı noktaya çıkak noktası denir. Çıkaklarına göre sessizler 4’e ayrılır:

a)Dudak ünsüzleri : b,f,m,p,v

b)Diş “ : c,ç,d,j,l,n,r,s,ş,t,z

c)Damak “ : g,ğ,k,y

d)Gırtlak “ : h

Ünsüzler boğumlanma yerlerinde ses kirişlerinin titreme durumuna göre ötümsüz ve ötümlüleşir olarak iki çeşittir: ötümsüz ötümlüleşir

Sürekli : f,h,s,ş ğ,j,l,n,m,r,v,y,z

Süreksiz : ç,k,p,t b,c,d,g

Türkçe söz diziminde sesler sözcük oluşturmak üzere kendilerine özgü bir sıralanış ve uyum içinde bir araya gelirler. Buna ses uyumu denir.

a)Büyük Ünlü (Kalınlık -İncelik) Uyumu:
Türkçede bir sözcüğün ilk sesleminde kalın ünlü varsa ardından gelen seslemde kalın, ilk seslemde ince ünlü varsa ardılı seslemde ince ünlü bulunur.

-daş, -yor, -ken, -ki, -leyin, -ımtırak ekleri tek biçimli olduğundan uyumsuzluk oluşturabilir.

b) Küçük Ünlü (Düzlük-Yuvarlaklık) Uyumu :
Türkçe bir sözcüğün ilk seslemindeki ünlü düz(a,e,ı,i) ise ardılı seslemdeki ünlü de düz; ilk seslemdeki ünlü yuvarlaksa(o,ö,u,ü) ardılı seslemdeki ünlü ya dar- yuvarlak(u,ü) ya da düz- geniş(a,e) olur.

-yor ekinin tek biçimi olduğu için bu kurala uymaz.

*Birleşik sözcüklerde ve tek seslemli sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz.

*Aslı değişmiş bazı sözcüklerde ünlü uyumu görülmeyebilir. (Anne,yağmur, çamur, elma)

Ses Olayları :

1.Ses Türemesi :
a) Ünlü Türemesi : Türkçede bazı sözcüklerin başına, ortasına veya sonuna bir ünlü getirilebilir. Rabia İrabiye, Stasyon istasyon, akl akıl gibi

b) Ünsüz Türemesi : ılan yılan, kılıç kılınç (Ağızda) , faide fayda, af etmek affetmek

2. Ses Düşmesi :
Bazı sözcükler ünlü ile başlayan ek alınca orta seslemdeki ünlü düşer. (a-kı-lı –ak-lı)

Bazı eylemler yapım eki alınca ses düşmesi olur. (Sı-yı-rıl—sıy-rıl)

Küçültme eki alan bazı sözcüklerde görülür.( Küçükcük –Küçücük)

Birleşik sözcüklerde görülebilir. (Kahve altı—Kahvaltı )

3. Ses Benzeşmesi :

Ötümsüz sessizden sonra ötümsüz sessiz gelir. (ağaç-da—ağaçta)

pen- be sözcükteki gibi “b” sesi kendisinden önceki n’leri “m” yapar.

4. Ünsüz Ötümlüleşmesi: Dolap-ı –Dolabı

*Bu durum p,ç,t,k ünsüzleri ile biten için geçerli değildir. Özel adlarda ise yalnızca söyleyişte geçerlidir. (Hayat-ı, Zonguldak’ı)

5. Ses Değişmesi(Darlaşma) : a, e ünlüleri ile biten bir kelimeye-yor eki getirilirse a,e—ı,i,u,ü’ye dönüşür. (Oyna-yor—oynuyor) “de-,ye-“ eylemlerine “-e, -en,-ecek,-erek” ekleri geldiğinde eylem kökündeki “e” ünlüsü darlaşır. (Diyen, yiyecek…)

6. Ulama : Söyleyişe ilgilidir. (yolculuk ücreti — yolculuk - ücreti)

*İki sözcük arasında duraklama imi varsa ulama yapılmaz.

Kaynaştırma Ünsüzleri : “y,ş,s,n”

*Belirtili ad tamlamalarında ünlüyle biten tamlayan ile “-ın, -in” tamlayan ekinin arasına girer.

(Hasta –n-ın )

*Ad tamlamalarında tamlananın aldığı iyelik ekinden sonra ad durum ekleri gelirse araya girer.

(Onun ev-i-n-i)

*ilgi adılı “-ki” ve nitem yapım eki olan “-ki” den sonra ad durum ekleri gelirse araya girer.(bizimki-n-i)

* “O, bu, şu” adıllarından sonra ek geliyorsa, adılla ekin arasında yer alır. (şu-n-lar)

*Ünlü ile biten sözcüklerle “i, e” ad durum eklerinin arasında yer alır.(kapı-y-ı)

*Ünlü ile biten eylemlere ünlü ile başlayan çekim ve yapım ekleri eklendiğinde, bu eklerle eylem arasına “y” kaynaştırma ünsüzü girer. (oku-y-acak, başla-y-a-y-ım)

*Ek eylem olan “idi, imiş, ise” ünlü ile biten sözcüklere eklendiğinde başındaki “i” düşer, araya “y” kaynaştırma ünsüzü girer. (hasta-y-mış)

*Ünlü ile biten sayılara üleştirme nitemi türetmeye yarayan “-er,-ar”eki getirilecek olursa , bu ek ile sayı arasına “ş” kaynaştırma ünsüzü girer.(iki-ş-er)

* “Su” sözcüğünden sonra kaynaştırma ünsüzü olarak “y” gelir. (Su-y-u)

*Ünlü ile biten sözcüklere eklenen iyelik 3. tekil kişi eki “-ı,-i,-u,-ü” den önce gelir.(anne-s-i)

*Bireysel öğrenme etkinlikleri : Öğrencilere S.53’teki 4. etkinlik yaptırılır.

Özet : Dilimizdeki sesleri karşılayan göstergeler ve onlarla ilgili birçok kurallar vardır. Bu kuralların bilinmesi konuşmalarımızın ve yazılarımızın daha anlaşılır olmasını sağlar. Aynı zamanda başka konuşmaları ve yazıları daha rahat anlarız.

Ölçme ve Değerlendirme: S.54-55’teki sorular (Ders Kitabı)

Plânın uygulanmasına ilişkin açıklamalar :